Część XVIII: Bykowina w dawnej kartografii. Mapa Wielanda

przemek

[link widoczny dla zalogowanych]

CZĘŚĆ XVIII: Bykowina w dawnej kartografii. Mapa Wielanda

Źródło: "Miesięcznik Barbara", nr XVIII: marzec 2011

Doskonałym źródłem historycznym, choć często niedocenianym przez historyków, są archiwalne mapy. Informacje na nich zawarte bardzo poszerzają wiedzę o danym obszarze w przeszłości. Począwszy od tego numeru przez najbliższe kilka miesięcy będziemy państwu prezentować najciekawsze mapy, na których znajduje się nasza miejscowość.

Archiwalne mapy umożliwiają precyzyjne odtwarzanie krajobrazu w przeszłości. Dzięki nim możliwe jest dokładne lokalizowanie różnych obiektów kulturowych, wyznaczanie zasięgu zalesienia czy biegu dróg i granic. Miejscowość Bykowina po raz pierwszy pojawiła się na mapie w połowie XVIII wieku. Cesarz Karol VI w 1722 roku polecił wykonać pierwszy urzędowy pomiar Śląska. Zadania tego podjął się porucznik inżynierii Johann Wolfgang Wieland, zaś od 1736 roku kontynuował je porucznik Mathäus von Schubarth. W efekcie tych pomiarów powstał Atlas Śląska, składający się z szesnastu map. Ziemia bytomska, do której należała w tym czasie Bykowina, nalazła się na arkuszu zawierającym księstwo raciborskie w skali 1:218000. Arkusz był efektem pomiarów Wielanda, goszczącego na Górnym Śląsku w 1736 roku. Cały atlas został opublikowany jednak dopiero w 1752 roku w Norymberdze przez oficynę „Spadkobiercy Hommana”. Na mapie tej zamieszczono układ zabudowań, zasięg zalesienia oraz bieg dróg o znaczeniu regionalnym. Jest to najczęściej wykorzystywane źródło kartograficzne w badaniach nad górnośląskim osadnictwem.

Odnośnie wyglądu Bykowiny w połowie XVII wieku można wyciągnąć z tej mapy kilka informacji. Miejscowość została oznaczona na wzniesieniu ponad doliną Potoku Bielszowickiego (Kochłówki). Ziemie na południe od Bykowiny w kierunku Kochłowic nie były zalesione. Tam też znajdowały się pola uprawne i łąki. Las natomiast otaczał osadę z trzech pozostałych stron. Od zachodu nie istniał w tym czasie jeszcze Wirek (założony dopiero w 1801 roku). Na północy znajdował się las, należący do miasta Bytomia, określany jako Bytomski Czarny Las. Na jego gruncie w XIX wieku powstały osady hutnicze Nowy Bytom i Zgoda. Wreszcie od wschodu znajdował się las należący do panów Bytomskiego Państwa Stanowego, hrabiów Henckel von Donnersmarck. Od folwarku na pograniczu dzisiejszego Chorzowa Batorego i Kochłowic przyjął on nazwę Niedźwiedziniec (niem. Bährenhof).

W okolicy Bykowiny zaznaczono także dwie ważne drogi. Pierwsza biegła z Rybnika przez Halembę i Nową Wieś, zaś druga z Mikołowa przez Kochłowice. Trakty te łączyły się w Świętochłowicach i dalej biegły do Bytomia. Odnośnie wyglądu samej Bykowiny zaznaczono niewiele informacji. Układ zabudowań wskazuje, że oś wsi była w tym czasie wyznaczona z północy na południe. Prawdopodobnie w ten sposób ukształtowała się już obecna ulica 11 Listopada.

Przemysław NOPARLIK

Pełna nazwa mapy:
Atlas Silesiae id est Ducatus Silesiae generaliter Quatuor Mappis nec non specialiter XVI Mappis tot. Principatus repraesentatibus geographice exhibitus, Addida Praefatione qua de Historia huius Atlantis agitur auctoritate publica in locem emissus ab Homannianis Heredibus, Norimbergae MDCCL.
Lokalizacja:
Archiwum Państwowe w Katowicach, Zbiór Kartograficzny, sygn. 575.
Dla zainteresowanych:
Piotr Greiner, Andrzej Złoty, Ruda Śląska w dawnej kartografii, Katowice 2006.